محله های قدیمی بندر بوشهر (أبوشهر) با مردمی عرب (و بهبهانی و ...)

شهر بوشهر در راس شبه جزیره مثلثی شکل و در محدوده بافت قدیمی خود دارای چهار محله مرکزی و در خلیج فارس و حومه دارای حدود سی محله می باشد . علاوه بر چهار محله در هست مرکزی شهر یعنی بهبهانی ، دهدشتی ، شنبدی و کوتی، در گذشته محله های کوچک چند خانواری در شکم این محلات وجود داشت که امروز نامی از آنها برده نمی شود.
می توانید در کنار خواندن این مطلب به نوشته نژاد مردم بوشهر نیز رجوع کنید تا درک بهتری از بوشهر داشته باشید.

 

قدیمی ترین نقشه شهر بوشهر متعلق به سال 1850 میلادی:
و این هم نقشه بوشهر است با حصار کاملی به دور شهر و مساحت اندکی بیش از نیم کیلومتر مربع. طبق این نوشته چهار بازار و کلیسا و بازار مخصوص ارامنه دارد، که موقعیت مطلقا بندری آن را توضیح می دهد، با سه مسجد جامع و چهار کاروان سرا و بدون حمام که در نبود آب در شهر چندان غریب نیست و شرحی بر آن با مطالب زیر:

«ما نقشه تفصیلی بندر بوشهر متعلق به سال ۱۸۵۰ میلادی که توسط سروان پروسکوریاکوف تهیه شده را در دسترس داریم. به سختی می توان گفت که از دوره نادر شاه چه عناصری باقی مانده اند. اما ویژگی طراحی شهرهای خاص ایران در این نقشه آشکار است. طرح مستطیل شکل شهر با دیوارهایی رفاعی از آجر پخته محصور شده است... شهر با ۱۰۰۰ نفرر جمعیت به شش محله تقسیم شده است. چهار بازار عمده مرکز محله ها را شکل می دهد که تمامی آن ها در جهت ساختار طراحی شهر در یک نظام واحد منطبق اند. مرکز شهر از میانه محله های شرقی به صورت بازاری به طول ۵۰۰ متر به موازات دیوارهای دفاعی و عمود بر لبه ساحل آغاز می شود...». (هیأت مولفین، نقشه شهرهای ایران در دوران قاجار، ص 65)

 

به طور کلی محله های قدیمی بوشهر به چهار محل مشهور هستند(در عکس بالا هم می توان آن را دید که با عکس پایین تقریبا مطابق است):

 

چهار محل قدیم بوشهر

این نقشه بوشهر (ابوشهر یا Bushire) برگرفته از کتابخانه ملی قطر (اسناد بریتانیا - به کد IOR دقت کنید تا مطمدن شوید):

'Persian Plan of the Town and Fortifications of Bushire, previous to the bombardment by the British in 1856'

'Plan of Bushire in 1853 with the forts and shewing approximately the works since added. Made by Mid.n. A.W. Stiffe, in 1853, under the orders of Lieut Constable, I. N.' [‎1r]

 

عکس هوایی از بندر بوشهر در سال 1973

 

محله شیخ سعدون (محله کوتی) با 300 سال قدمت:

این محله که در جنوب غربی بوشهر و قسمت زیادی از آن در امتداد ساحل دریا قرار دارد نیز از محله های بزرگ و قدیمی بوشهر است . نام این محل به سبب قرار گرفتن ساختمان کمپانی هند شرقی که از زمان کریم خان زند در بوشهر تاسیس شده و به عمارت کوتی معروف است گرفته شده است (البته در جایی شنیده بودم به این خاطر به آن کوتی می گویند که در واقع عربها برای اینکه بخواهند چیزی را کوچک کنند آن را بر وزن فعیل می آورند مثلا کلمه کوت یعنی قلعه و اگر بخواهید بگویید قلعه کوچک می شود کویت! بنابراین اگر به معماری محله کوتی نگاه کنید می بینید معماری این محله دفاعی است تا دزدان دریایی و بریتانیایی ها شکست دهند بنابراین بعید به نظر نمی آید که در اصل منظورشان قلعه کوچک بوده و اینکه این محله شیخ سعدون است یعنی اعراب آل مذکور این محله ها را ساخته اند) . مسجد شیخ سعدون از بنا های شیخ سعدون آل مذکور فرزند شیخ ناصر ابو مهیری آل مذکور و برادر شیخ نصر اول است که مدتی حاکم بوشهر بود و در این محله هنوز پا بر جا است.
بیشتر عمارت نمایندگی تجاری و کنسولگری های کشور های خارجی در این محله قرار داشت عکاسخانه میرزا حسن چهره نگار که بعدا به عکاسخانه حاج یحیی فیروزی تبدیل شد . چاپخانه میرزا یوسف اخوت و دفتر روزنامه او ( پست خلیج ) ، عکاسخانه میرزا علی اکبر چهره نما عکاس بوشهری ، خانه و تجارتخانه بسیلری از تجار بوشهری و غیره بوشهری در محله کوتی واقع بودند. 

 

مسجد شیخ سعدون از بنا های شیخ سعدون آل مرکور فرزند شیخ ناصر ابو مهیری آل مذکور و برادر شیخ نصر اول

مسجد شیخ سعدون از بنا های شیخ سعدون آل مرکور فرزند شیخ ناصر ابو مهیری آل مذکور و برادر شیخ نصر اول

 

مسجد شیخ سعدون از بنا های شیخ سعدون آل مرکور فرزند شیخ ناصر ابو مهیری آل مذکور و برادر شیخ نصر اول

عکسی از محله شیخ سعدون (محله کوتی)

 

محله شنبدی (محله خاندان آل عصفور بحرینی):

این محله یکی از محله های بسیار قدیمی بوشهر است خاندان آل عصور پس از مهاجرت از بحرین در این محل ساکن شد . نام محله شنبدی از نام جد سیزدهم خاندان آل عصور یعنی شیخ شنبد گرفته شده است .

”شنبه‌ بن‌ صالح‌ آل‌ عصفور” که فردی عرب و اهل کشور مصر بوده ، چون فردی انقلابی و شیعه بوده با خانواده از کشور مصر مهاجرت کرده و به بحرین می‌رود ( مهاجرت وی به این دلیل بوده که در کشور مصر جهت انجام تبلیغات اسلامی برای او و خانواده‌اش جای مناسبی نبوده و فشار دولت‌مردان آن زمان، او را به ترک از دیار خود وادار می‌نماید )و بعد از مدتی این دیار را هم نیز ترک گفته و به همراه خانواده وارد کشور ایران ( و در نهایت بندر بوشهر) می‌شود و در همین محله‌ی کنونی (کوی شنبدی) اقامت می‌کند.
گفته می‌شود دراین محل درختان فراوانی وجود داشته است از جمله درخت کُنار ( کُنار یک نوع میوه درختی‌ست که بیشتر در جاهای گرمسیر رشد می کند که این میوه از نظر اندازه انواع مختلف دارد) و مرحوم آل‌عصفور با کمک اهالی محل و با مخارج خود تعدادی از این درختان را قطع کرده و در جای صاف وهموار شده مسجد کوچکی را بنا می کند و چون مسجد نو سازی در آن زمان بوده به اسم مسجد نو نام گذاری می‌شود.
بعدها به پاس قدردانی از وی اسم محل هم بر گرفته از اسم وی نام گذاری می شود واز آن زمان تا به حال اسم محل به نام ”کوی شنبدی”معروف است.(اسم محل منسوب به طایفه‌ی شنبدی می باشد.)محله‌ی شنبدی دارای بناهای تاریخی فراوانی‌ست که می‌توان به عمارت حاج رئیس، باشگاه ملوان، مدرسه گلستان ((یک دبستان قدیمی))، کلیسای ارامنه، زیارتگاه عباسعلی و..... اشاره کرد. در اوایل انقلاب اسم مسجد به نام ”سید الشهدا” تغییر نام پیدا می کند.

 

 

 

محله دهدشتی با 270 سال قدمت:

این محله نیز محل سکونت مهاجرینی بود که از نواحی دهدشت به بوشهر آمده و به کار تجارت مشغول بودند مثل حاج محمد علی دهدشتی ، حاج محمد حسین دهدشتی ، حاج عبد الکریم دهدشتی ، حاج عبد ارضا دهدشتی ، حاج محمد تقی دهدشتی و غیره . عده ای از تجار اهالی " دوان " نزدیک کازرون نیز در این محله زندگی می کردند مثل حاج مرتضی دوانی ، حاج خلیل دوانی و ... مسجد دهدشتی ، مسجد دوانی ها ، مسجد یا حسینیه پیر زن " فاطمه زهرا " و قسمت هایی از بازار قدیم بوشهر که امروز این بازار موجود نیست در این محله قرار داشتند و دارند . مرحوم سید محمد تقی حجت و فرزندش حاج سید ابراهیم حجت از مجنهدان سر شناس این محله بودند .

 

 

محله بهبهانی:

از نام بازرگانان ، تجار و علمایی گرفته شده که در قرن 12 و 13 هجری قمری از منطقه بهبهان مهاجرت کرده و در این شهر سکنی گزیده اند . چنان که بعدا نیز یادآوری خواهد شد بوشهر از آغاز فعالیت بندری و شهری ، دارای رونق اقتصادی بسیار بوده از این جهت تجار و کسبه از نقاط مختلف کشور به این شهر روی می آوردند و حجره و تجار خانه خود را تاسیس می نمودند . مسجد حاجی بابا حاجی که از یاد بود های مرحوم حاج یحیی بابا حاجی پدر مرحوم آقا علی بابا حاجی است در این محله قرار دارد . حاج یحیی بهبهانی تاجر بوشهری کسی است که جزو اولین اعضای وکلای پنج گانه مدرسه سعادت در سال 1319 قمری /1279 شمسی انتخاب شد . چاپخانه علوی بهبهانی هم که امروز محل آن در خیابان رییسعلی دلواری قرار دارد از سال 1291 ش در این محله قرار داشت . باسیدون یا باستیون که در قدیم قلعه نظامی بوده نیز در ایم محله است . خاندان ایه الله بلادی مجتهد بزرگ بوشهری از بدو ورود از بهبهان در این محله ساکن بوده و هستند . عمارات تجار و معاریف قدیم حاج محمد باقر بهبهانی ، عمارت سید حسین بلدیه تاجر بوشهری و اولین شهردار بوشهر عمارت سید جعفر طبیب ، گلشن و ایرانی هم در این محله واقع است.

 

حالا که چند عکس از محله های قدیم بوشهر را دیدید پس یک عکس هم از بنای "معین التجار بوشهری" در وسط شهر اهواز هم ببینید!!!

 

 

 

معماری بافت قدیم: ‏

بافت قدیم بوشهر در هماهنگی کامل با اقلیم منطقه ساخته شده است. منطقه ای که بوشهر در آن واقع شده است دارای آب و هوای گرم و مرطوب می باشد که حاکی از گرمای طاقت فرساست در طراحی این بافت برای کم کردن رطوبت هوا و قابل تحمل نمودن گرمای محیط- معابر بسیار باریک و دارای تنوع استقرار ساخته شده است و ساختمانهای دو طرف معبر دارای ارتفاع زیاد هستند.

این معابر گاهی به قدری باریک می شوند که عبور دو نفر کنار هم را با مشکل رو به رو می سازد. این حالت معابر مزایایی نیز دارد سایه اندازی می کند و مانع از تابش مستقیم نور خورشید به دیوارها می شود و کوران هوا ایجاد نموده و باعث پایین آمدن رطوبت می گردد.‏

به گفته گیرشمن بوشهر کنونی در عصر سلوکیان احداث گردیده است ولی می گوید: سلوکیان کمتر از نه شهر در ساحل خلیج فارس بنا نکرده اند و از آن جمله است انطاکیه، پارس، بوشهر امروز که جانشین شهر کهن عیلامی (شهر لیان) گردیده... به نظر می رسد شهری که در دوره سلوکیان بنا نهاده شده هسته اولیه شهر بوشهر امروزی است، و تنها به این نکته اشاره شده که این شهر از دوره هخامنشی تا ساسانی از مناطق مهم بندری و دریانوردی به شمار می رفته است. ‏

ویژگی خاص

مساجد اهل تسنن و تشیع در کنار یکدیگر به فعالیت های خود ادامه می داده و حسینیه ها نیز جایگاهی ویژه دریافت داشته اند. وجود حسینیه زنانه و حسینیه تکیه بچه ها که بصورت جداگانه یکی برای خانمها و دیگری برای بچه ها در نظر گرفته شده بود، از نظر خصوصیات منحصر به فرد بوشهر قدیم است.‏

سیمای بافت ‏

خانه ها اغلب دو یا سه طبقه اند. در مناطق شرقی که زمین مرتع تر از قسمت غربی است اکثر خانه ها دو طبقه یا سه طبقه اند.‏

معماری مسکن

در بافت قدیم متراکم بوشهر، خانه ها در ارتفاع گسترش یافته و در دو یا سه طبقه ساخته شده اند ویژگی مهم معماری مسکونی بوشهر ایجاد محیط مرکزی همراه با فضاهای جنب آن در عین حال ارتباط بصری مستقیم با بیرون خانه به وسیله عناصری بنام طارمه و شناشیر است.‏

تراکم زیاد خانه ها و کوچه های باریک، امکان عبور و جریان هوا و گذر آن از داخل خانه ها را میسر ساخته است. با توجه به گرما و رطوبت هوا در این شهر با ایجاد روزنه های متعدد در پوسته بیرونی خانه اتصال این روزنه ها با حیاط مسیری مناسب برای گردش جریان بادی مناسب در نظر گرفته شده است. بخشی از این وظیفه به عهده طارمه و شناشیرهای بیرونی است، پس حیاط در مرکز عمارت یا خانه علاوه بر سازماندهی مناسب ارتباط هواکشی مصنوعی محسوب می شود

چه عواملی باعث ایجاد این ویژگی در بوشهر شده است؟

در معماری مسکونی این شهر افزون بر بکارگیری حیاط در سازماندهی فضاهای مختلف از عناصری چون طارمه (نوع ایوان) و شناشیر ( نوعی پیشگاه یا بالکن) در نمای بیرونی رو به فضای باز شهری استفاده شده است.‏

مشابه این عناصر را در معماری ابیانه، ماسوله، دیگر آبادیهای گیلان، مازندران، با نامهای چون تلار، تالار پیش و پیشگاه مشاهده می کنیم.‏

در بعضی از کشورهای حاشیه خلیج فارس (مثلا همین کلمه شناسیل در بصره هم بکار می رود!)، سوریه، مصر عنصری به نام مشربیه داریم که شباهت زیادی با شناشیل در بوشهر دارد.