به
گزارش هنر پرس، محسن شریفیان، نویسنده کتاب "اهل ماتم" به سابقه موسیقی
سوگواری در بوشهر اشاره کرد و گفت: قدر مسلم موسیقی سوگواری در بوشهر از
سابقه‌ای كهن سخن می‌راند اما سوگواری فعلی و موسیقی ویژه آن در استان
بوشهر كه اغلب در كنار آیین‌های مذهب تشیع تداوم یافته و تا به امروز باقی
مانده، به روزگار آل بویه برمی‌گردد؛ چرا که استان بوشهر در آن زمان یكی از
مراكز مهم حكومت دیلمیان بشمار می‌رفته و می‌توان گفت شروع عزاداری مذهبی
شیعیان در این منطقه‌ی كهن سال به قدمت حضور دیلمیان در بوشهر یعنی حدود
هزار سال پیش مرتبط است.
شریفیان در ادامه‌ی صحبت‌های خود، گونه‌های موسیقی سوگواری در بوشهر را برشمرد و افزود: بیت‌خوانی یكی از آوازهای رایج در موسیقی بوشهر است. احتمال می‌رود بیت‌خوانی با توجه به فواصل، حالات اجرایی و خاستگاه آن و نظر به بررسی تطبیقی این آواز با نمونه‌های مشابه در مناطق مختلف ایران، از جمله آوازهای باستانی موسیقی ملی ایران باشد كه از دوران پیش از اسلام در این منطقه رواج داشته است.
به گفته‌ی این پژوهشگر موسیقی بوشهر، بیت‌خوانی در بوشهر به دو شیوه نزدیك به هم خوانده می‌شود. یکی در مجالس سرور، همچون حنابندان با عنوان "بیت راسونه" و دیگری در مراسم عزاداری ماه محرم با عنوان "بیت وارونه"؛ پس از پایان هر بیت عزا، زن‌های مجلس "كِل" می‌کشند و این كِل به "كِلِ واری" یا وارونه معروف است. كل عزاداری، طولانی‌تر از كِل عروسی است و با جیغ زدن زن‌ها كه به آن "لیك" می‌گویند، به پایان می‌رسد.
"ذكر و پامنبری"، یکی دیگر از گونه‌های موسیقی سوگواری در بوشهر است. به گفته سرپرست گروه لیان، در این منطقه هم، چون اغلب مناطق ایران از دیرباز برای گرد آمدن مردم در محافل روضه‌خوانی، اشعاری را با نوایی خاص سر می‌دهند؛ كه به آن "ذكر" می‌گویند. بعد از پایان ذكر، نوحه‌خوانی خاصی شروع می‌شود كه به آن "پامنبری" می‌گویند. از این رو عده‌ای ذكر را مقدمه نوحه‌های پا منبری می‌دانند، و آن دو را لازم و ملزوم یكدیگر می‌شمارند.
وی افزود:"پامنبری خوانی"، یكی از كهن‌ترین انواع نوحه خوانی و عزاداری شیعیان در بوشهر است. شاید بتوان گفت، ریشه یا علت پیدایش اغلب نوحه‌های سوگواری ـ فعلی نظیر بعضی از نواهای سینه‌زنی سنتی بوشهر، نوحه مراسم تعزیه شب سوم حسین (ع) و موارد دیگری از این دست ـ از نوحه‌های پامنبری باشند.
محسن شریفیان به "روضه‌خوانی" به عنوان یکی از گونه‌های موسیقی سوگواری در بوشهر اشاره کرد و گفت: پس از پایان یافتن ذكر و پامنبری، روضه‌خوانی شروع می‌شود. بیشتر پژوهشگران، روضه‌خوانی و یا در واقع "مرثیه‌خوانی" را یكی از اولین شیوه‌های عزاداری می‌نامند كه به صورت انفرادی صورت گرفته است.
عزاداران پیش از آمدن روضه‌خوان و نشستن بر روی منبر، مقدمه‌ای را همخوانی می‌كنند که به آن "زمینه" می‌گویند. روضه‌خوانی سنتی معمولاً با "مرثیه‌خوانی" رسمیت می‌یابد. اما اغلب اوقات روضه‌خوان‌ها، كار خود را با اجرای آوازی حزین معروف به "حاجیونی" ـ از گرده‌های "شروه‌خوانی" ـ آغاز می‌كنند. حاجیونی، از جمله آوازهای رایج در محافل غیر عزاداری است كه به روضه‌خوانی كشانده شده است. همچنین، افزون بر آوازهای ذكر شده، خواندن "رجز" و "جنگ‌نامه" در روضه‌خوانی واقعة كربلا از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.
نویسنده کتاب "تاریخ موسیقی بوشهر"، "سنج و دمام" را یکی دیگر از گونه‌های رایج موسیقی سوگواری در بوشهر دانست و افزود: رسم سنج و دمّام را معمولاً، لازمة مراسم سینه‌زنی می‌دانند. برای اجرای این آیین، دسته‌های سنج و دمام قطعه خود را از نقطه‌ای مشخص در محل آغاز می‌كنند، به‌طوری كه همه اهالی محل بتوانند صدای آن را بشنوند. پس از چند دقیقه نوازندگی، گروه در حین نواختن به طرف مسیر مشخص شده خود حركت و هنگام رسیدن به پایان مسیر ـ محل برگزاری مراسم سوگواری ـ بعد از چند دقیقه قطعه را تمام می‌كند. مدت زمان اجرای این تنها قطعة ضربی بدون كلام در موسیقی بوشهر، معمولاً بیش از 20 دقیقه به درازا نمی‌كشد.
شریفیان همچنین گفت: در بوشهر محله‌های مختلف، مراسم مذهبی خود را جدا از یكدیگر برگزار می‌كنند. هر كدام از آنها دارای یك گروه سنج و دمام مستقل هستند. این دسته‌ها در گذشته اهمیت زیادی داشته و با رقابت شدید محله‌ها روبهرو می‌شده و هر گروه ساز و نوازنده مخصوص به خود داشته است. در قطعه سنج و دمام سازهای بوق، دمام و سنج نواخته می‌شوند. سازهای نامبرده در موسیقی محلی آفریقا ریشه دارند. بنابراین پیدایش این سازها در بوشهر مصادف بوده است با مسافرت‌های دریایی مردم این منطقه به آفریقا و بویژه مهاجرت اقوام آفریقایی كه بیشتر به عنوان برده به بوشهر آورده می‌شدند.
به گفته شریفیان، بعد از مراسم سنج و دمام و تجمع عزاداران، مراسم سینه‌زنی و نوحه‌خوانی برگزار می‌شود. سینه‌زنی و نوحه‌خوانی به عنوان پرمخاطب‌ترین و شاخص‌ترین مراسم سوگواری در بوشهر قلمداد می‌شود که در نقاط دیگر سرزمین ما چون خوزستان و هرمزگان نیز رواج پیدا کرده است؛ برای نمونه، یكی از معروف‌ترین ملودی‌های عزاداری در خوزستان كه پس از آزاد سازی خرمشهربا مطلع "مَمّد (محمّد) نبودی ببینی" خوانده و با اقبال مردم ایران روبهرو شد، چیزی جز یک نوحة قدیمی در بندر بوشهر با مطلع "لیلا به گفتا ای شِه،ِ لب تشنه كامان …" نبود. نوحه‌ای كه پیش از این توسط زنده یاد جهانبخش كردی زاده اجرا و با پخش در فیلم مستند "اربعین"، ساختة ناصر تقوایی(1354)جاودانه شد.
نویسنده کتاب "اهل زمین" که به برسی موسیقی زار در منطقه خارک می‌پردازد، "صبحدم" را از دیگر گونه‌های عزاداری در بوشهر دانست و گفت: عزا داران، شب عاشورا تا صبح بیدار می‌مانند و با خواندن نوحه‌ای ویژه از آفتاب می‌خواهند تا طلوع نکند؛ مبادا با برآمدنش حسین(ع) قربانی شود. حضور زن‌ها در مراسم صبحدم بیشتر از مردهاست. در پاره‌ای از محلات فقط زن‌ها این مراسم را برگزار می‌كنند. آنها در حالی كه عروسك شبیه علی‌اصغر(ع) و نیز مختك (گهواره) او را حمل می‌كنند، پشت سر مردها كه معمولاً علمی به یاد علم‌دار كربلا حضرت عباس(ع) در دست دارند و جلوی دسته حركت می‌دهند به برگزاری این مراسم می‌پردازند. زن‌ها هر بار پس از پایان همخوانی مردان، با سر دادن جیغ و "كلِ وارونه" حضور خود را پر رنگ‌تر می‌كنند.
به گفته شریفیان، "شام غریبان"، رسمی است که غروب روز عاشورا مراسمی برگزار می‌شود؛ این رسم نسبت به دیگر رسوم اسلامی در بوشهر، از سابقه كمتری برخوردار است. نوحه شام غریبان با فلوت همراهی می‌شود. فلوت، تنها ساز ملودیك رایج در مراسم عزاداری بوشهر است که به آن "نی" هم می‌گویند. شب بعد هم رسم مشابه دیگری برگزار می‌شود که آن را "طفل صغیری" می‌نامند. موضوع مراسم كه شكل تعزیه به خود گرفته ، مفقود شدن حضرت سكینه(ع) است. عزاداران در حالی كه شمع به دست دارند به نوحه‌خوانی و سینه‌زنی می‌پردازند و به دنبال طفل گمشده اهل بیت می‌گردند و در نهایت، شبیه گمشده را زیر بوته‌ای خار پیدا می‌كنند.
محسن شریفیان به عزاداری زنانه و مراسم شبیه‌خوانی در بوشهر هم اشاره کرد. همچنین آکا صفوی، خواننده گروه موسیقی لیان به اجرای قطعات و بخش‌هایی از گونه‌های مختلف موسیقی سوگواری در بوشهر پرداخت.
همایش "سوگواری عاشورایی اقوام ایرانی" به دبیری عباس سجادی، 12 و 13 آذرماه برابر با هفتم و هشتم محرم، از ساعت 17 و 30 دقیقه تا 19 در سالن آمفی تئاتر سازمان میراث فرهنگی، تقاطع یادگار امام خمینی و آزادی برگزار می‌شود و جهانگیر نصری اشرفی، دبیر علمی و پژوهشی آن است.
شریفیان در ادامه‌ی صحبت‌های خود، گونه‌های موسیقی سوگواری در بوشهر را برشمرد و افزود: بیت‌خوانی یكی از آوازهای رایج در موسیقی بوشهر است. احتمال می‌رود بیت‌خوانی با توجه به فواصل، حالات اجرایی و خاستگاه آن و نظر به بررسی تطبیقی این آواز با نمونه‌های مشابه در مناطق مختلف ایران، از جمله آوازهای باستانی موسیقی ملی ایران باشد كه از دوران پیش از اسلام در این منطقه رواج داشته است.
به گفته‌ی این پژوهشگر موسیقی بوشهر، بیت‌خوانی در بوشهر به دو شیوه نزدیك به هم خوانده می‌شود. یکی در مجالس سرور، همچون حنابندان با عنوان "بیت راسونه" و دیگری در مراسم عزاداری ماه محرم با عنوان "بیت وارونه"؛ پس از پایان هر بیت عزا، زن‌های مجلس "كِل" می‌کشند و این كِل به "كِلِ واری" یا وارونه معروف است. كل عزاداری، طولانی‌تر از كِل عروسی است و با جیغ زدن زن‌ها كه به آن "لیك" می‌گویند، به پایان می‌رسد.
"ذكر و پامنبری"، یکی دیگر از گونه‌های موسیقی سوگواری در بوشهر است. به گفته سرپرست گروه لیان، در این منطقه هم، چون اغلب مناطق ایران از دیرباز برای گرد آمدن مردم در محافل روضه‌خوانی، اشعاری را با نوایی خاص سر می‌دهند؛ كه به آن "ذكر" می‌گویند. بعد از پایان ذكر، نوحه‌خوانی خاصی شروع می‌شود كه به آن "پامنبری" می‌گویند. از این رو عده‌ای ذكر را مقدمه نوحه‌های پا منبری می‌دانند، و آن دو را لازم و ملزوم یكدیگر می‌شمارند.
وی افزود:"پامنبری خوانی"، یكی از كهن‌ترین انواع نوحه خوانی و عزاداری شیعیان در بوشهر است. شاید بتوان گفت، ریشه یا علت پیدایش اغلب نوحه‌های سوگواری ـ فعلی نظیر بعضی از نواهای سینه‌زنی سنتی بوشهر، نوحه مراسم تعزیه شب سوم حسین (ع) و موارد دیگری از این دست ـ از نوحه‌های پامنبری باشند.
محسن شریفیان به "روضه‌خوانی" به عنوان یکی از گونه‌های موسیقی سوگواری در بوشهر اشاره کرد و گفت: پس از پایان یافتن ذكر و پامنبری، روضه‌خوانی شروع می‌شود. بیشتر پژوهشگران، روضه‌خوانی و یا در واقع "مرثیه‌خوانی" را یكی از اولین شیوه‌های عزاداری می‌نامند كه به صورت انفرادی صورت گرفته است.
عزاداران پیش از آمدن روضه‌خوان و نشستن بر روی منبر، مقدمه‌ای را همخوانی می‌كنند که به آن "زمینه" می‌گویند. روضه‌خوانی سنتی معمولاً با "مرثیه‌خوانی" رسمیت می‌یابد. اما اغلب اوقات روضه‌خوان‌ها، كار خود را با اجرای آوازی حزین معروف به "حاجیونی" ـ از گرده‌های "شروه‌خوانی" ـ آغاز می‌كنند. حاجیونی، از جمله آوازهای رایج در محافل غیر عزاداری است كه به روضه‌خوانی كشانده شده است. همچنین، افزون بر آوازهای ذكر شده، خواندن "رجز" و "جنگ‌نامه" در روضه‌خوانی واقعة كربلا از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.
نویسنده کتاب "تاریخ موسیقی بوشهر"، "سنج و دمام" را یکی دیگر از گونه‌های رایج موسیقی سوگواری در بوشهر دانست و افزود: رسم سنج و دمّام را معمولاً، لازمة مراسم سینه‌زنی می‌دانند. برای اجرای این آیین، دسته‌های سنج و دمام قطعه خود را از نقطه‌ای مشخص در محل آغاز می‌كنند، به‌طوری كه همه اهالی محل بتوانند صدای آن را بشنوند. پس از چند دقیقه نوازندگی، گروه در حین نواختن به طرف مسیر مشخص شده خود حركت و هنگام رسیدن به پایان مسیر ـ محل برگزاری مراسم سوگواری ـ بعد از چند دقیقه قطعه را تمام می‌كند. مدت زمان اجرای این تنها قطعة ضربی بدون كلام در موسیقی بوشهر، معمولاً بیش از 20 دقیقه به درازا نمی‌كشد.
شریفیان همچنین گفت: در بوشهر محله‌های مختلف، مراسم مذهبی خود را جدا از یكدیگر برگزار می‌كنند. هر كدام از آنها دارای یك گروه سنج و دمام مستقل هستند. این دسته‌ها در گذشته اهمیت زیادی داشته و با رقابت شدید محله‌ها روبهرو می‌شده و هر گروه ساز و نوازنده مخصوص به خود داشته است. در قطعه سنج و دمام سازهای بوق، دمام و سنج نواخته می‌شوند. سازهای نامبرده در موسیقی محلی آفریقا ریشه دارند. بنابراین پیدایش این سازها در بوشهر مصادف بوده است با مسافرت‌های دریایی مردم این منطقه به آفریقا و بویژه مهاجرت اقوام آفریقایی كه بیشتر به عنوان برده به بوشهر آورده می‌شدند.
به گفته شریفیان، بعد از مراسم سنج و دمام و تجمع عزاداران، مراسم سینه‌زنی و نوحه‌خوانی برگزار می‌شود. سینه‌زنی و نوحه‌خوانی به عنوان پرمخاطب‌ترین و شاخص‌ترین مراسم سوگواری در بوشهر قلمداد می‌شود که در نقاط دیگر سرزمین ما چون خوزستان و هرمزگان نیز رواج پیدا کرده است؛ برای نمونه، یكی از معروف‌ترین ملودی‌های عزاداری در خوزستان كه پس از آزاد سازی خرمشهربا مطلع "مَمّد (محمّد) نبودی ببینی" خوانده و با اقبال مردم ایران روبهرو شد، چیزی جز یک نوحة قدیمی در بندر بوشهر با مطلع "لیلا به گفتا ای شِه،ِ لب تشنه كامان …" نبود. نوحه‌ای كه پیش از این توسط زنده یاد جهانبخش كردی زاده اجرا و با پخش در فیلم مستند "اربعین"، ساختة ناصر تقوایی(1354)جاودانه شد.
نویسنده کتاب "اهل زمین" که به برسی موسیقی زار در منطقه خارک می‌پردازد، "صبحدم" را از دیگر گونه‌های عزاداری در بوشهر دانست و گفت: عزا داران، شب عاشورا تا صبح بیدار می‌مانند و با خواندن نوحه‌ای ویژه از آفتاب می‌خواهند تا طلوع نکند؛ مبادا با برآمدنش حسین(ع) قربانی شود. حضور زن‌ها در مراسم صبحدم بیشتر از مردهاست. در پاره‌ای از محلات فقط زن‌ها این مراسم را برگزار می‌كنند. آنها در حالی كه عروسك شبیه علی‌اصغر(ع) و نیز مختك (گهواره) او را حمل می‌كنند، پشت سر مردها كه معمولاً علمی به یاد علم‌دار كربلا حضرت عباس(ع) در دست دارند و جلوی دسته حركت می‌دهند به برگزاری این مراسم می‌پردازند. زن‌ها هر بار پس از پایان همخوانی مردان، با سر دادن جیغ و "كلِ وارونه" حضور خود را پر رنگ‌تر می‌كنند.
به گفته شریفیان، "شام غریبان"، رسمی است که غروب روز عاشورا مراسمی برگزار می‌شود؛ این رسم نسبت به دیگر رسوم اسلامی در بوشهر، از سابقه كمتری برخوردار است. نوحه شام غریبان با فلوت همراهی می‌شود. فلوت، تنها ساز ملودیك رایج در مراسم عزاداری بوشهر است که به آن "نی" هم می‌گویند. شب بعد هم رسم مشابه دیگری برگزار می‌شود که آن را "طفل صغیری" می‌نامند. موضوع مراسم كه شكل تعزیه به خود گرفته ، مفقود شدن حضرت سكینه(ع) است. عزاداران در حالی كه شمع به دست دارند به نوحه‌خوانی و سینه‌زنی می‌پردازند و به دنبال طفل گمشده اهل بیت می‌گردند و در نهایت، شبیه گمشده را زیر بوته‌ای خار پیدا می‌كنند.
محسن شریفیان به عزاداری زنانه و مراسم شبیه‌خوانی در بوشهر هم اشاره کرد. همچنین آکا صفوی، خواننده گروه موسیقی لیان به اجرای قطعات و بخش‌هایی از گونه‌های مختلف موسیقی سوگواری در بوشهر پرداخت.
همایش "سوگواری عاشورایی اقوام ایرانی" به دبیری عباس سجادی، 12 و 13 آذرماه برابر با هفتم و هشتم محرم، از ساعت 17 و 30 دقیقه تا 19 در سالن آمفی تئاتر سازمان میراث فرهنگی، تقاطع یادگار امام خمینی و آزادی برگزار می‌شود و جهانگیر نصری اشرفی، دبیر علمی و پژوهشی آن است.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر